De Koepelkerk van Sappemeer
In 2010 is de kerk volledig en zijn de glas-in-loodramen, kerkbanken en het Van Oeckelenorgel is gerestaureerd door Orgelmakerij Steendam uit Roodeschool en de kerk wordt dan voorzien van een goede licht- en geluidsinstallatie[1].
Boven de toegangsdeur van de kerk is het stadswapen van Groningen aangebracht en de tekst:
'Ao SENATUS POPULUS QUE GRONINGANUS 1655'
('raad en volk van Groningen, anno 1655'). Het dak van het achtkantige gebouw wordt in koper uitgevoerd. De bouw heeft destijds ruim ƒ 13.000 gekost. In de kerk zijn vier herenbanken, waarvan een is geplaatst door ontginner Gerhard ten Berge. De kerk is tot voor kort gebruikt voor protestantse kerkdiensten[2]. Tegenwoordig worden er veel concerten gehouden i.v.m. de uitstekende akoustiek.
1655:
Besteck ende conditien waer naer de Edel mogende Heeren Borgemesteren ende Raedt der Stadt Groeningen dencken te laeten besteden door haer Edele gecommitteerden Een Kercke komende in Sapmeer te staen Ende in achtkant te perfecteren gelijck het model daervan is aenwijsende in t diameter 60 voeten binnenwarx uijt de zijd-muiren niet uijt de hoecken te meten [2]
Foto: De koepelkerk van Sappemeer. Foto: ©Jur Kuipers.
Een centrum in de Veenkoloniën
Sinds 1613 is de stad Groningen eigenares van de veengebieden, zo ook van het gebied rondom het Sapmeer. Er is een grote behoefte aan brandstof dus de vervening en daarmee het winnen van turf worden voor 'de stad' een belangrijke bron van inkomsten. Voor het transport van 'het bruine goud' van het Sapmeer naar 'de stad' is het Heerendiep (later Winschoterdiep) gegraven. Van heinde en verre komen mensen naar dit gebied, want hier is werk! Hun leven staat volkomen in het teken van turf. Het beetje vrije tijd wordt besteed aan het beluisteren van preken, in schuren of bij mensen thuis. De Reformatie viert hoogtij[3].
De stad Groningen is verplicht om sociale voorzieningen te leveren, om hun burgers van openbare gebouwen te voorzien. In die tijd is ook een kerk een openbaar gebouw. Sappemeer wordt het eerste centrum in de Veenkoloniën. En zo krijgt Coenraet Roelofs de opdracht om een preekkerk te bouwen, specifiek gericht op het gesproken woord[4].
Uit het nieuws
'De Nederlands Hervormde kerk heeft een groote verfraaiing ondergaan doordat in zeven van de acht grote kerkramen gebrandschilderde ramen, voorstellende diverse bijbelsche tafreelen, zijn geplaatst. Voor een volle kerk worden deze kerkramen in de ochtenddienst door ds. C.A. Schenk ingewijd. Twee van de zeven ramen zijn geschonken door particulieren en wel één door den Weled. heer Van der Hoop van Slochteren te Slochteren en één door den Weled. heer W.C. Wildervanck, alhier, terwijl de vijf anderen door de kerkvoogdij zijn bekostigd. Door den heer H. Beekhuis, voorzitter-kerkvoogd, 'werd den mllden gevers hartelijk dank gebracht', evenals aan de vervaardlgster van de ramen, de N.V. "N.E.G." te Groningen, en aan 'den ontwerper van de tafereelen, den heer Wijkman aldaar. Het woord werd verder nog gevoerd door den heer Van der Hoop van Slochteren die zich verheugde aan de verfraaiing van dit oude kerkgebouw te hebben mogen medewerken. De heer Wildervanck had bericht van verhindering gezonden. Deze plechtige inwijding werd luister bijgezet door orgel- en vioolspel van de heeren Van Bijnen en Visser, alhier'[5].
Een kopergedekt koepeldak
De dakconstructie van het originele koperen koepeldak blijkt enkele jaren na de bouw niet bestand tegen de belasting van de 577 pond wegende luidklok in de lantaarn op het dak. Er wordt besloten een losstaande klokkentoren (Het Torentje) naast het kerkpad te bouwen. In 1791 dreigt het koepeldak alsnog in te storten. Wegens geldgebrek wordt indertijd gekozen het koepeldak te vervangen door een pannen gedekt zadeldak in de vorm van een Grieks kruis. Als een kleine twee eeuwen later ook dit dak dreigt in te storten is met behulp van de nodige subsidies de kerk grondig gerestaureerd en krijgt het in 1986 het kopergedekte koepeldak terug[6].
Foto: Het losstaand torentje met aanbouw bij de koepelkerk van Sappemeer. Foto: ©Jur Kuipers.
De koepelkerk is een Rijksmonument
Monumentomschrijving (nr. 22269): Herv. Kerk op omheind kerkhof. In 1653-'55 op centraliserend plan gebouwde kerk, in 1791 verhoogd tot kruiskerk. Zandstenen ingangsomlijs- ting uit 1655. Klokkenkoepeltje op het dak. In de kerk preekstoel met klankbord. Vier 17de eeuwse overhuifde banken waarvan een met het wapen Star-Lichtenvoort, van veenborg Welgelegen, en een met het Stadswapen en gesneden draperieën. Buiten het kerkhof kleine klokkentoren beneden deel 1763 waarin dienstgebouw. Tweeklaviers orgel, in 1875 door Gebr. Van Oeckelen gemaakt[7].
Ook de toegangshekken vormen een Rijksmonument (nr. 398178)[8]. RCE omschrijft deze als volgt: Twee midden-19e-eeuwse ijzeren toegangshekken, verbonden door een met 18 lindebomen beplante, in aanleg eveneens midden-19e-eeuwse laan, behorende bij de beschermde achtkante koepelkerk (XVII-XVIII).
Hek aan de Noorderstraat. Eenvoudig maar verzorgd gietijzeren toegangshek met door punten bekroonde gecanneleerde hekpijlers, gegoten in 1869 in de ijzergieterij van de wed. A. Borcherts te Sappemeer. Het poortwerk ontbreekt[9].
Hek voor het kerkgebouw. Met krulwerk en gotische driepassen versierd giet- en smeedijzeren toegangshek uit 1863. De gecanneleerde hekpijlers zijn met vazen bekroond en worden door een eenvoudige boog met elkaar verbonden[10].
Laan met 18 monumentale lindebomen. Van voor 1863 daterende laan, welke de Noorderstraat verbindt met het ver teruggerooide kerkgebouw, oorspronkelijk beplant met een dubbele, doch thans met twee enkele rijen van 9 lindebomen; de klinker-bestrating dateert van 1871[11].
Twee ijzeren hekwerken en een met 18 lindebomen beplante laan, daterend uit het midden van de 19e eeuw, van algemeen kunsthistorisch, industrieel-archeologisch en stedebouwkundig belang wegens vormgeving, onderlinge en historisch-ruimtelijke relatie met het eveneens beschermde kerkgebouw[12].
Herenbanken
In de kerk staat twee herenbanken. Bij de ene bank zien we het volgende:
Cartouche: Rechts: In blauw drie gouden kandelaars waarop brandende zilveren kaarsen, de middelste iets lager. Links: In zilver op een blauw terras een bruine wildeman, hoofd en lendenen groen omkranst, dragend op de rechterschouder een blauwe knots en in de linkerhand aan een riem een blauw schildje, beladen met een zilveren ster.
N.B. Afgebeeld: De navorscher, 95, 1954, blz. 13. Leonard Smid. Oud Hoogezand en Sappemeer in woord en beeld. Hoogezand-Sappemeer 1975. Blz. 49. Wilhelmus Lichtenvoort, bouwheer (veenborg) Welgelegen, Sappemeer, in of na 1749, overleden Groningen 22 mei 1799, gehuwd Groningen 4 december 1739 Reynouw Gesina Star, overleden voor of op 12 november 1763. Zie: De navorscher, 95, 1954, blz. 3-4. Bron: GDW, blz. 595, nr. [3281]. Deze herenbank heeft dus duidelijk toebehoord aan het geslacht Lichtenvoort.
Hardstenen grafzerk voor de preekstoel
Voor de preekstoel ligt de hardstenen grafzerk van Jacob Appius.
Foto: De ingemetselde plaquette uit 1898. Uitsnede foto: ©Jur Kuipers.
De toren
Langs het pad naar de Koepelkerk staan aan weerszijden, inmiddels monumentale, lindebomen en de klokkentoren. Deze klokkentoren is in 1783 gebouwd voor de 577 pond wegende luidklok (in 1655 gegoten door Willem Jacobs de Vreije) en heeft oorspronkelijk vrij van het gebouw gestaan[13].
In 1898 is het bovenste deel van de toren vernieuwd. Ter herinnering hieraan is een plaquette ingemetseld met daarop de vermelding:
'BOVENDEEL VERNIEUWD 1898. INHULDIGING KONINGIN WILHELMINA'
In tegenstelling tot wat men denkt herinnert dit slechts aan haar kroning[14].
Aan de klokkentoren – waar in vroeger tijden de koetsen en paarden worden gestald – bevindt zich nu 'Het Torentje' dat oorspronkelijk ruimte heeft geboden voor een zaal waar men elkaar na de kerkdienst kan ontmoeten en de kerkenraadskamer[15].
In 1990 is, behalve de toren en de voorgevel, het Torentje door brand verwoest. Nadat het in 1992 weer is opgebouwd wordt een elektrische luidinstallatie geplaatst en hoeft men de klok niet meer met de hand te luiden[16].
Foto: Ornamenten boven de toegangsdeur van de Koepelkerk met het wapen van de stad Groningen, met het onderschrift 'Ao SENATUS POPULUS QUE GRONINGANUS 1655'. Foto: ©Jur Kuipers.
Foto: Nederlands Hervormde Kerk: Intenieur, aanzicht orgel, orgelnummer 1314 Op het orgel staat een adelaar. Foto: ©Jur Kuipers.
Het orgel in de Koepelkerk is in 1875 gebouwd door P. van Oeckelen. Het is het eerste orgel in de in 1655 gebouwde kerk. In de negentiger jaren van de vorige eeuw zijn de nodige reparaties aan het orgel uitgevoerd, o.a. door Mense Ruiter.
In 2009-2010 vindt een algehele restauratie plaats door de firma Steendam. Het orgel heeft 2 manualen en een aangehangen pedaal. Het heeft 16 stemmen, 9 op het hoofdwerk en 7 op het bovenwerk.
Het orgel staat op 4 gietijzeren zuilen, is in 1910 in een eiken kleur geschilderd om in 1990 de oorspronkelijke mahonie kleur weer terug te krijgen[13].
Onderstaand een zwart/wit fotogalerij van 12 foto's van de RCE, Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed. Licentie: Creative Commons
Je kunt de galerij ook schermgroot maken door bij de vertoning op 
te klikken.
De onderstaande 51 kleuren foto's in de fotogalerij zijn beschikbaar gesteld en gemaakt door ©Jur Kuipers.
Je kunt de galerij ook schermgroot maken door bij de vertoning op te klikken.
Noten en bronnen:
1 KoepelkerkSappemeer.nl, St. Groninger Kerken, geraadpleegd 14 juli 2023.
2 Wikipedia, Koepelkerk (Sappemeer), geraadpleegd 14 juli 2023.
3 Idem.
4 Idem.
5 Uit Nieuwsblad van het Noorden, 19 Augustus 1941; geraadpleegd 14 juli 2023.
6 KoepelkerkSappemeer.nl, St, Groninger Kerken, geraadpleegd 14 juli 2023.
7 RCE, Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed, inschrijving per 10 april 1973, nr. 22269.
8 RCE, Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed, inschrijving per 10 april 1973. nr. 22269.
9 Rijksmonumenten.nl; Hervormde kerk, twee toegangshekken Sappemeer; ID: 398178.
10 Rijksmonumenten.nl; Hervormde kerk, twee toegangshekken Sappemeer; ID: 398178.
11 Rijksmonumenten.nl; Hervormde kerk, twee toegangshekken Sappemeer; ID: 398178.
12 RCE, Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed, inschrijving 10 april 1973, nr. 22269.
13 KoepelkerkSappemeer.nl, Stg. Groninger Kerken, geraadpleegd 14 juli 2023.
14 Idem.
15 Idem.
16 Idem.
Bronnen:
De koepelkerk van Sappemeer.nl, St. Groninger Kerken. Sleuteladres: Noorderstraat 167, 9611 AD Sappemeer.
Nieuwsblad van het Noorden, 19 augustus 1941.
RCE, Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed.
GDW, Pathuis/Alma, Groninger Gedenkwaardigheden, Sappemeer.
